De Blokfluit

Mooi interview in de NRC over de blokfluit door Erik Bosgraaf.
nrc-handelsblad-20190823-Erik Bosgraaf

De blokfluit
De blokfluit is een heel oud instrument.

We weten in elk geval zeker dat in de middeleeuwen de blokfluit al werd gespeeld. Het enige verschil was, dat de blokfluit toen uit één stuk hout werd gemaakt.

Dit weten we, omdat blokfluiten staan afgebeeld op schilderijen uit die tijd. Het oudste instrument dat bewaard is gebleven, is gevonden in Dordrecht. Het lag in de funderingen van het Merwede huis, een heel oud huis. Het huis was bewoond tussen 1335 en 1418, daarna niet meer door overstromingen.

Dat betekent dus dat die blokfluit ook zo oud moet zijn! Hij ziet er niet meer zo mooi uit, is eigenlijk behoorlijk kapot en er kan dus niet meer op gespeeld worden.

Later in de 15e en 16e eeuw was de blokfluit een heel populair instrument geworden. Men had in die tijd uitgevonden dat je van hetzelfde instrument verschillende maten kon maken. Dit noem je instrumenten families. Er waren een heleboel verschillende instrumenten families: die van de gamba’s, de dwarsfluiten, de kromhoorns (kromme rietinstrumenten die heel nasaal klinken), hobo-achtige instrumenten en cornetten.

In die tijd zijn de verschillende groottes van basblokfluiten ontstaan. Het grootste instrument uit die tijd, en waarschijnlijk de grootste blokfluit ooit, kwam uit Antwerpen. Deze ligt nu in het instrumenten museum in Brussel. Deze fluit is 2,62 meter lang!

De langste blokfluit

Karel van Steenhoven bespeelt de grootste blokfluit van de wereld:

De kleinere blokfluiten werden nog steeds uit één stuk gemaakt, de bassen uit twee of soms drie delen.
De fluiten uit deze tijd lijken een beetje op jouw eigen blokfluit.
De muziek die men toen speelde, was ook geschreven voor instrumenten families. Het klinkt het beste als je het speelt op 1 soort instrument, waarvan je verschillende groottes hebt.
Het verschijnsel instrumentfamilies werd veel beschreven in boeken in die tijd. De boekdrukkunst was net uitgevonden en er ontstond een soort mode om lesboeken uit te geven. Hierin worden instrumenten beschreven en wordt verteld hoe je moet spelen.

Blokfluiten in het Rijksmuseum te Amsterdam. Bouwers:
Abraham van Aardenberg 1672-1717,  Willem Beukers ca 1720 , Englebert Terton, Thomas Broekhout 1666-1715,
Albertus van Heerde ca 1720,  Peter Bressan 1663-1731, L. Roosen 1720

De blokfluit was toen ook erg populair in Italië. Een heel belangrijk lesboek uit de renaissance tijd komt uit Venetië: ‘Opera intitulata la fontegara’ van Sylvestro Ganassi. Het is geschreven in 1535 en er wordt in beschreven hoe je de muziek mooier kunt maken met versieringen. Dit was heel gebruikelijk in die tijd. Dit boek is zo bijzonder omdat dat het eerste boek van dit soort is. Het is echt bedoeld voor de blokfluit. Daarna zijn er nog een heleboel van dit soort boeken uitgegeven. Ook voor andere instrumenten die in de 16e eeuw populair waren.

Het maken van versieringen in de muziek werd steeds verder uitgebreid. Er werd geïmproviseerd op bekende liedjes, zoals dat nu met popmuziek en jazz wordt gedaan. Deze traditie was in heel Europa doorgedrongen.

In 1647 werkte in Utrecht een blinde organist (Jacob van Eyck) die ook prachtig blokfluit kon spelen. Hij kreeg een contract voor het spelen van alle kerkorgels en carillons in Utrecht, op voorwaarde dat hij ‘s avonds de mensen zou vermaken met zijn schitterende blokfluitspel. Hij was een ware meester in het versieren en omspelen van bekende liedjes. Zijn werk werd uitgegeven in een boekje op zakformaat. Zo kon een heer het in zijn zak stoppen en een dame verrassen met een mooi liedje. ‘Der fluiten lusthof’ (de titel van dit boekje) is nog steeds voor blokfluitisten één van de belangrijkste verzamelingen muziek.

Later in de 17e eeuw was er een belangrijke familie van instrumenten bouwers en componisten, in Frankrijk, de familie Hotteterre. Zij hielden zich vooral bezig met houten blaasinstrumenten. In 1685 maakten zij een ‘nieuwe’ blokfluit. Deze bestond uit 3 delen en was niet helemaal recht vanbinnen. ( de oude blokfluiten waren vanbinnen helemaal recht, net als de binnenkant van een buis). Zij maakten de blokfluit breder vanboven en smaller aan de onderkant. De klank werd hierdoor wat zachter en ronder. Dit paste beter bij de muziek uit die tijd.
Samenspel met instrumenten families was uit de mode. Men speelde nu samen in gemengde ensembles. Bijvoorbeeld met clavecimbel, luit en viola da gamba.

De nieuwe blokfluit was ook mooier te versieren, omdat hij nu uit 3 delen bestond. Alle blokfluit makers uit heel Europa namen de gewoonte over van het maken van deze fluiten. De fluiten zagen er steeds mooier uit. Er zijn nog voorbeelden (Haags Gemeentemuseum) van instrumenten met prachtig houtsnijwerk en rijkelijk versierd zilver.

Tot ongeveer halverwege de 18e eeuw bleef de traditie van het blokfluit spelen voortbestaan. Vanaf 1750 is er steeds minder muziek voor te vinden. De blokfluit raakte uit de mode. Het (symfonie) orkest ging een steeds belangrijker plaats innemen in de muziek. De blokfluit was hierin niet handig, omdat het moeilijk is op een blokfluit hard en zacht te spelen. Op een dwarsfluit is dat verschil veel gemakkelijker te maken. Dit instrument werd dus ook veel populairder en verdrong langzaam de blokfluit uit het muziek leven.

Toch spelen we nu weer blokfluit. Natuurlijk is de blokfluit nooit helemaal verdwenen. Maar niemand wist echter meer hoe blokfluit spelen moest aan het begin van de 20e eeuw. Arnold Dolmetsch vond in een antiek winkel in Londen een oude blokfluit en ging erop spelen. Hij plakte het duimgat af met plakband, omdat hij niet wist waar het voor was!

In de loop van de jaren is hij steeds meer te weten gekomen. Met hem is de opleving van de ‘oude muziek’ begonnen. Mensen zijn de oude lesboeken gaan lezen en de oude instrumenten gaan namaken. Dit alles is pas echt op gang gekomen na de 2e wereld oorlog.

Ook ontstond er interesse bij componisten voor deze bijzondere instrumenten. De blokfluit is heel veel gebruikt in moderne (avantgarde) muziek. In deze muziek wordt gezocht naar special effects.

Door allerlei gekke dingen te doen krijg je ook maffe geluiden. Deze kunnen een heel sterk effect oproepen. Zo is eigenlijk een heel nieuwe speeltechniek ontstaan naast de traditionele. Soms zie je zelfs geen noten meer op papier staan, maar allerlei vreemde tekentjes. De componist geeft daar dan een uitleg bij hoe je het moet spelen.

Door Sonja Gruys, bewerking Dinie Goedhart

www.sonjagruys.com/blokfluitles.htm

Voor meer informatie en links:
www.blokfluit.boogolinks.nl en www.blokfluitpagina.nl